Σχεδόν όλοι έχουμε ζήσει την εμπειρία: ανοίγουμε τα μάτια μας λίγα λεπτά πριν ακουστεί το ξυπνητήρι, συχνά με εντυπωσιακή ακρίβεια. Το φαινόμενο αυτό δεν είναι τυχαίο ούτε μεταφυσικό· έχει βαθιές ρίζες στη βιολογία και στη λειτουργία του ανθρώπινου εγκεφάλου.
Ο βασικός «ένοχος» είναι το εσωτερικό μας ρολόι, γνωστό ως κιρκάδιος ρυθμός. Πρόκειται για έναν βιολογικό μηχανισμό που ρυθμίζει τον κύκλο ύπνου–αφύπνισης, τη θερμοκρασία του σώματος, την έκκριση ορμονών και πολλά άλλα. Όταν κοιμόμαστε και γνωρίζουμε –συνειδητά ή ασυνείδητα– την ώρα που πρέπει να ξυπνήσουμε, ο εγκέφαλος αρχίζει να προετοιμάζει το σώμα από νωρίς.
Περίπου μία ώρα πριν από την αφύπνιση, μειώνεται σταδιακά η παραγωγή μελατονίνης, της ορμόνης που μας κρατά σε κατάσταση ύπνου, ενώ αυξάνεται η κορτιζόλη, η λεγόμενη «ορμόνη της εγρήγορσης». Η άνοδος της κορτιζόλης βοηθά το σώμα να μεταβεί ομαλά από τον βαθύ ύπνο στη συνειδητή κατάσταση. Αν το ξυπνητήρι είναι ρυθμισμένο σε σταθερή ώρα, ο εγκέφαλος «μαθαίνει» το μοτίβο και ενεργοποιεί τον μηχανισμό αφύπνισης λίγο νωρίτερα.
Ρόλο παίζει επίσης το άγχος ή η προσμονή. Αν έχουμε κάτι σημαντικό την επόμενη μέρα —μια συνέντευξη, ένα ταξίδι, μια υποχρέωση— ο εγκέφαλος παραμένει σε αυξημένη εγρήγορση, ακόμα και κατά τη διάρκεια του ύπνου. Αυτό μπορεί να ενισχύσει την πιθανότητα να ξυπνήσουμε πριν από το ξυπνητήρι.
Αξίζει να σημειωθεί ότι το φαινόμενο εμφανίζεται συχνότερα όταν ο ύπνος μας είναι επαρκής και ποιοτικός. Όταν είμαστε εξαντλημένοι ή έχουμε ακανόνιστο ωράριο, το εσωτερικό ρολόι απορρυθμίζεται και το ξυπνητήρι γίνεται… αναγκαίο κακό.
Τελικά, το να ξυπνάμε λίγο πριν χτυπήσει το ξυπνητήρι είναι ένδειξη ότι ο οργανισμός μας λειτουργεί συντονισμένα. Είναι ένα μικρό αλλά εντυπωσιακό παράδειγμα του πόσο «έξυπνο» είναι το ανθρώπινο σώμα.
